Powiadasz: „Chcę zrozumieć, abym mógł uwierzyć”.

A ja ci mówię: „Uwierz, abyś mógł zrozumieć”. Niechaj odpowie prorok: „Jeśli nie uwierzycie, nie zrozumiecie”. 
Augustyn, Kazania, 43, 7 

Kapliczki, krzyże i figury przydrożne  wpisane są harmonijnie w polskie krajobrazy kulturowe.

Te małe formy architektury  wyrosły na glebie religijności Polaków, potrzebie duchowego odniesienia życia doczesnego do sfery sacrum. Są wyrazem tradycji  i kultury, troski o wartości moralne w mozole codzienności.   Są także bożymi i ludowymi pomnikami, „…znakami pamięci, niepisaną kroniką lokalnej społeczności, śladem „wielkiej historii” widzianej z perspektywy wioski”.  

Miały, w intencji twórców i fundatorów, nieść treści religijne a często także patriotyczne, symbolizujące ważne wydarzenia w dziejach narodu. Odzwierciedlały prośby i pragnienia pojedynczych ludzi oraz całych społeczności.

„...Odwoływały się do pośrednictwa Matki Boskiej, bądź poszczególnych Świętych, jako, że w pobożności ludu ważną rolę odgrywał  ich kult , zwłaszcza konkretnych wizerunków  łaskami słynących...”

Kapliczki dziękczynne fundowano, jako wyraz wdzięczności za wyleczenie z chorób, uchronienie przed głodem, zarazą, wszelkim nieszczęściem. Kapliczki i krzyże pokutne miały pełnić rolę zadośćuczynienia za popełnione grzechy.

Stawiane na mogiłach, polach bitew i miejscach zbrodni, były wyrazem modlitw o spokój dusz i ich zbawienie. Przydrożne, posadowione na placach, rozstajach, na skraju pól, we wsiach, chroniły mieszkańców, gospodarzy i wędrowców.

Uświęcały też miejsca uważane za dotknięte działaniem „złych mocy”. W wielu przypadkach świat legend i podań o bardzo nieraz odległych historycznie rodowodach, a dotyczący całej plejady sił nadprzyrodzonych, zjawisk, topielic, strzyg i innych „wysłanników czarta”, oraz metody radzenia sobie z nimi mieszał się z codzienną chrześcijańską praktyką wiary.

Krzyżami znaczono także mogiły zmarłych powstańców,  zamordowanych, samobójców oraz ludzi bezimiennych, którzy odeszli bez świętych sakramentów,.   Krzyże św. Zachariasza, zwane karawakami  stawiano w czas moru i epidemii. Krzyże memoratywne - ku pamięci ważnych wydarzeń, np. odzyskania niepodległości, zniesienia pańszczyzny, wizyty ważnej osobistości, objawienia.

Krzyże pełniły niekiedy funkcję słupów granicznych oraz powstańczych skrzynek kontaktowych. Te z sygnaturką i dzwonem zwoływały lud na modlitwę,  obwieszczały trwogę lub zgon we wsi. Do figury na rozstajach odprowadzano pątników udających się z pielgrzymką do odległych sanktuariów, zmarłych w ich ostatniej drodze, oraz wędrowców przechodzących przez wieś. Wizerunki świętych chroniły przed zmąceniem wodę źródeł i studni. Kapliczki i krzyże bywały świadkami egzekucji, schronieniem pustelników i wędrowców, ostoją przelęknionych mieszkańców w chwilach niebezpieczeństw, grozy.

Do kulturowej funkcji kapliczek należą, samorzutnie podtrzymywane lub wprowadzone przez kościół, obrzędy i zwyczaje.

Odprawianie modlitw majowych, zbieranie się przed mszą, święcenie ziela przed Uroczystością Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, święcenie pól, zwyczaje związane z pogrzebami we wsiach odległych od świątyni czy cmentarza oraz dekorowanie kwiatami,  wieńcami, świecami i wstążkami, są do dziś żywymi obyczajami w wielu regionach Polski.

„....Fundatorami wioskowych przydrożnych krucyfiksów a, przede wszystkim, kapliczek, były klasztory, szlachta, rzadziej społeczność wioskowa. Ale już od czasu zniesienia pańszczyzny zamożni gospodarze stawiali obok swoich chałup krzyże i kapliczki, rodzinne pomniki, opatrując je napisem fundacyjnym świadczącym o tym, kto i w jakiej intencji je zbudował...”

„....Kościół traktował ich budowę za ważny element pogłębiania religijności ludu, szczególnie w okresie kontrreformacji. Synod 1621 r. nakazywał proboszczom, by we wszystkich wioskach należących do parafii, na drogach publicznych, ustawiane były znaki krzyża świętego. Już w XVIII w., a zwłaszcza w  XIX Polska "krzyżami stała.....”

Krzyże fundowane przez oświecone ziemiaństwo wznoszono z pobudek patriotycznych w kraju rozdartym zaborami.  Okupanci widzieli w tym zagrożenie - nakazywali usuwanie kapliczek i krzyży w przekonaniu, że są one elementem przechowującym niejako ducha narodowego. Dzięki indywidualnym staraniom ludzi w trudnych okresach naszej historii, wiele z tych obiektów ocalało.

Twórcami tysięcy kapliczek w Polsce byli miejscowi rzemieślnicy i artyści: cieśle, stolarze, rzeźbiarze, kamieniarze i kowale.

Tworzyli sztukę ekspresyjną i nierzadko bardzo dekoracyjną, będącą świadectwem wysokiego poziomu rzemiosła, pomysłowości i dobrego smaku. Sztukę zrozumiałą i jednocześnie mocno zakorzenioną w ludowej świadomości, która przechowywała  jej wzorce i symbolikę przez wieki.

„...Musieli wypracowywać formę będąca wypadkową ich chęci i możliwości. Główną cechą tej małej architektury jest charakter snycerski, swoboda w posługiwaniu się elementami o różnorodnym pochodzeniu plastycznym, niezwykła fantazja w ornamentyce, a także logiczny związek formy z materiałem i narzędziem. Możemy więc odnaleźć kapliczki murowane, kamienne, drewniane z elementami kutymi, bądź odlewane w metalu...”

Zasadniczym podłożem pomysłów plastycznych była religia, ale też, zgodnie z ewolucją sztuki europejskiej, wkraczały w tę dziedzinę elementy antyku, kolejne style historyczne, a także wzorce rodzimej, wiejskiej architektury.

„...W ich formie można dopatrzyć się echa kościołów, ołtarzy, brogów, spichrzy, średniowiecznych latarń, dzwonnic, studni góralskich...”   

Nie należy jednak pominąć faktu promieniowania odwrotnego, kiedy to kapliczki bywały pierwowzorem i zalążkiem  późniejszych kościołów.

„...Różnice form, typy charakterystyczne dla poszczególnych obszarów, związane były z tradycją lokalną, podobnie, jak w rzeźbie, z obiektem szczególnego kultu...”

Dlatego w wielu regionach Polski odnaleźć można całe grupy kapliczek podobnych do siebie w całości, lub wskutek powtarzania pewnych elementów, takich, jak kolumny, daszki, skrzynki, domki …

„...Figury świętych, umieszczone na słupach lub kolumnach, stały pojedynczo, natomiast w kapliczkach mogły ze sobą współistnieć rzeźby przedstawiające różnych świętych. Często łączono je z wyobrażeniem Matki Boskiej. W wielu kapliczkach rzeźbę pełną łączono z umieszczonym na ścianie reliefem. Wiele z nich cechował rozwinięty program ikonograficzny, możliwy dzięki  kilku kondygnacjom, we wnękach których stawiano figury. Z reguły na niższych piętrach rzeźby umieszczano we wnękach, najwyższe bywały niekiedy otwarte z czterech stron. Przeważnie całość wieńczył krzyż umieszczony na dwu – lub czterospadowym daszku...”  

„...Kapliczki skrzynkowe umieszczano na sędziwych drzewach przy drodze wiodącej przez las, a także na przydrożnych krzyżach. Wykorzystywano dziuple w starych drzewach, zwłaszcza, gdy stały one w widocznych miejscach, wmontowując w nie kapliczki lub figurkę...”

Krzyż w krajobrazach Polski ma miejsce szczególne. Ów symbol formowany był rękami artystów na rozmaite sposoby pod względem „…proporcji, wyrazu, ukształtowania zakończeń ramion, dekoracji rzeźbiarskiej trzonu, wzbogacenia koroną i krzyżami z żelaza, potraktowania partii centralnej otoczonej drewnianą albo bogatą w promienie bordiurą”.

Krzyże ciosano z twardego drewna dla większej ich trwałości. Nowe, strzeliste stawiano często obok starych, zmurszałych, wrośniętych niejako w ziemię. Stąd częsty, zwłaszcza na  Podlasiu, widok grup krzyży różnej wielkości otoczony drewnianym płotkiem dla wyodrębnienia świętego miejsca w krajobrazie.

„...Wszystkie krzyże mają w polu przecięcia się ramion z trzonem figurę Ukrzyżowanego. Dlatego lud nazywał krzyże „Bożymi Mękami”..." 

„...Wraz z rozpowszechnieniem się kuźni pojawiły się w XIX w. figury kute, bądź odlewane z żelaza a niekiedy wycięte z blachy. Nad rzeźbą umieszczano daszek drewniany, dwuspadowy, lub półokrągły blaszany, nierzadko o zdobionym rancie. Większość krzyży cmentarnych odlewano z żelaza, a tam, gdzie istniały kamieniołomy i rzemieślnicy zajmujący się obróbką kamienia – wykonywano je z tego surowca...”

Osobnym i szczególnie ciekawym jest związek tej małej architektury z krajobrazami poszczególnych regionów Polski. Kapliczki, krzyże i figury świętych egzystują w nich w ścisłej jedności z przyrodą, jako uzupełnienie jej walorów, lub ekspresyjne przeciwstawienie wytworów ludzkiej ręki formom natury. Posadowienie było na ogół starannie wybierane w intuicyjnym wyczuciu, lub pełnej artystycznej świadomości cech krajobrazu, jego proporcji, kolorytu i form, które w nim występują.  Decydującym aspektem było często ukształtowanie terenu, a kapliczka lub krzyż stawały w miejscu dominującym w wyraźny sposób nad okolicą. Starano się także wyodrębnić  przestrzeń świętej budowli niewielkim ogródkiem, sadzeniem drzew stanowiących tło oraz pieczołowitą dbałością o regularne odnawianie i przystrajanie. Starania owe wyrażały zarówno symbolikę religijną, jak też zamiary estetyczne.

Krzyże i kapliczki są w krajobrazie formami, które doskonale dopełniają, organizują przestrzeń. Są punktami orientacyjnymi w terenie. Wiążą ziemię z niebem w wymiarze estetycznym i duchowym. Pośredniczą, ułatwiają kontakt ze światem transcendentalnym, są miejscem doświadczania bożej obecności, opieki, łaski, kontemplacji piękna,  wytchnienia w wędrówce.

Rozsiane po polskich wsiach, drogach i polach, te pielęgnowane i te zapomniane, wrośnięte w ziemię, rzeźbione przez deszcze i wiatry, oplecione bzem i krzakiem głogu, te spod dębów, lip i smreków, wyrosłe z lichej trawki, te z górskich przełęczy, mogił, „diabelskich siedlisk” –  latarnie żywota,  cichy nurt nadziei i zawierzenia,  wyjątkowe w swym bogactwie i różnorodności form, dziedzictwo kultury, są  trwale zakorzenione w indywidualnej i zbiorowej historii Polaków. 

polskie kapliczki -  pokaz slajdów - obrazy pędzla Anny Miszalskiej-Gąsienicy  i Jerzego Miszalskiego

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

 Cytaty:

-  Andrzej Różycki, Piotr Szczegłów, Aleksander Jackowski, „Pejzaż frasobliwy” Wyd. Krupski i S-ka, Warszawa 2000

Bibliografia:

- Tadeusz Chrzanowski, Ksawery Piwocki, „Drewno w polskiej architekturze i rzeźbie ludowej” , Ossolineum, Wyd. PAN, Wrocław 1981

- Tadeusz Seweryn, „Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce”, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1958

- Maria Sołtyk, „Kapliczki polskie”, Wyd. PRO-EKO, Warszawa

- Wiktor Zin „Opowieści o polskich kapliczkach”, Wrocław 1995

Opracowanie tekstu:

Anna Miszalska-Gąsienica

Autorzy obrazów:

Anna Miszalska-Gąsienica

Jerzy Miszalski

( wszelkie prawa do kopiowania i dystrybucji obrazów zastrzeżone  - skontaktuj się z autorami za pośrednictwem Magazynu Klucze )

Anna Miszalska-Gąsienica

inne artykuły autorki